Een betere afweer tegen corona? Probeer meer te slapen.

Er is een eenvoudige manier om je afweersysteem te wapenen tegen verkoudheid, griep en andere luchtweginfecties.

Al tweeduizend jaar verdiepen mensen zich in de voordelen van slapen. In zijn traktaat Over slapen en waken schreef Aristoteles in 350 v.Chr. dat bij de vertering in de maag hete dampen vrijkomen die de slaap opwekken en dat mensen met koorts soortgelijke dampen produceren, zodat ze gaan slapen om het genezingsproces te bevorderen.

Hoewel het idee van de dampen uiteindelijk niet beklijfde, is in de afgelopen decennia in talloze wetenschappelijke studies aangetoond dat slapen een beproefde manier is om het afweersysteem te wapenen tegen verkoudheid, griep en andere luchtweginfecties. Uit deze studies komt naar voren dat slaap mogelijk ook een krachtig wapen in de strijd tegen de coronavirus-pandemie is – en niet alleen omdat het de kans op of ernst van een besmetting met het virus kan verminderen. Slaap zou ook de werkzaamheid van eventuele vaccins tegen COVID-19 kunnen bevorderen, en momenteel wordt er veel onderzoek gedaan naar de mate waarin we met behulp van meer en betere slaap een gezondheidsbuffer tegen het coronavirus kunnen opbouwen.

“Er is veel bewijs voor de stelling dat je met voldoende slaap veel beter in staat bent om een infectie te voorkomen of te bestrijden,” zegt Monika Haack, psychoneuroimmunologe aan de Harvard Medical School in Boston. “Hoeveel doden zouden we kunnen voorkomen als we allemaal goed zouden slapen en in hoeverre worden onze symptomen daardoor verzacht? Ik denk dat daar meer onderzoek naar gedaan moet worden.”

Totdat er een vaccin beschikbaar is, gaat het erom de kans op besmetting met het coronavirus zoveel mogelijk te verlagen. Nu er steeds meer gegevens over de rol van slaap bij deze ziekte worden vergaard, hopen wetenschappers meer inzicht te krijgen in de complexiteit van het immuunsysteem en ook betere richtlijnen te kunnen opstellen voor de manier waarop we slaap als wapen in de strijd tegen de pandemie kunnen inzetten.

De link tussen slaap en infectie

Mensen zijn niet de enige dieren die slaap nodig hebben. Door middel van grimmige studies uit de late negentiende eeuw werd aangetoond dat honden en ratten die van al hun slaap werden beroofd, binnen enkele weken stierven. Ook mensen die aan chronisch slaaptekort lijden, ondervinden de gevolgen daarvan op lange termijn: ze lopen een hoger risico om type-2-diabetes, hart- en vaatziekten, dementie en depressie te ontwikkelen. En enkele van deze ziektebeelden zijn ook risicofactoren die de kans op besmetting met het coronavirus verhogen.

Volgens luitenant-kolonel Vincent Capaldi, hoofd van de afdeling gedragsbiologie van het Center for Military Psychiatry and Neuroscience Research in Silver Spring, Maryland, onderdeel van het Walter Reed Army Institute of Research, nemen mensen meer risico als ze moe zijn, een fenomeen dat vooral bij soldaten veelvuldig voorkomt. Het Walter Reed-instituut heeft een hele onderzoeksafdeling waar men zich bezighoudt met het vergaren van inzichten in de gevolgen van slaaptekort voor ons vermogen om na te denken en te functioneren.

“Als je slaap tekort komt, breng je jezelf in gevaar, omdat je daarmee de kans op het maken van fouten inzake je eigen veiligheid vergroot,” zegt Capaldi. Voor de gewone burger uit zich dat onder meer in slordigheid en vergeetachtigheid met betrekking tot het dragen van een mondkapje, waardoor het afweersysteem nog meer wordt belast.

Steeds meer onderzoek wijst erop dat ons vermogen om een eenmaal opgelopen besmetting te bestrijden wordt verminderd door slaaptekort. Uit meerdere studies bleek dat mensen met slaapstoornissen, mensen die minder dan vijf à zes uur per nacht slapen en mensen met een lage slaapefficiëntie (waarbij een groot deel van de slaap oppervlakkig is) vaker last hebben van luchtwegaandoeningen,verkoudheid en aanverwante ziekten.

Vermoed wordt dat ook mensen die meer dan tien uur per nacht slapen, vaker ziek worden, maar volgens experts komt dat waarschijnlijk niet door de extra slaap zelf, maar door onderliggende gezondheidsproblemen, waaronder depressie. Aandoeningen als diabetes of slaapapneu kunnen tot een slechte slaapkwaliteit leiden, waardoor mensen langer in bed liggen maar bij elkaar opgeteld minder slaap krijgen.

In enkele studies is zelfs gekeken naar het directe oorzakelijke verband tussen slaap en ziekte, in plaats van de rol van slaap bij het oplopen van infecties. Onderzoekers van de University of California in San Francisco en de Carnegie Mellon University in Pittsburgh vroegen 164 gezonde volwassenen om een week lang een gespecialiseerde ‘activiteitentracker’ à la Fitbit te dragen, zodat hun slaapgewoonten gevolgd konden worden. Daarna kwamen de proefpersonen naar het lab, waar ze wat druppeltjes met een rhinovirus (gewone verkoudheid) in hun neus kregen toegediend, waarna ze vijf dagen lang in een hotel in quarantaine werden gehouden.

Zoals de onderzoekers in 2015 berichtten, drong het virus in de lichamen van alle proefpersonen door en vermeerderde zich daar, ongeacht de hoeveelheid slaap die ze hadden gekregen. Maar degenen die minder dan zes uur hadden geslapen, hadden een 4,5 maal grotere kans om symptomen van verkoudheid te ontwikkelen vergeleken met de proefpersonen die zeven uur of meer per nacht hadden geslapen. Rhinovirussen laten zich goed vergelijken met coronavirussen; zo lijkt de immuunrespons op beide virussen gelijk te zijn, zegt Aric Prather, psychoneuroimmunoloog aan de UCSF en een van de auteurs van de studie.

Slaap en de uitwerking ervan op de volksgezondheid zijn ook verweven met factoren van sociale ongelijkheid die tijdens de pandemie duidelijk zichtbaar zijn geworden. In een aparte studie die in 2017 werd gepubliceerd, verzamelden Prather en zijn collega’s de gegevens van 732 mensen uit drie studies naar rhinovirussen en vonden een vergelijkbaar verband, maar met een iets andere uitkomst.

Mensen die zichzelf op een vragenlijst over inkomen, opleiding en werk een lage sociaal-economische status toedichtten, liepen een verhoogde kans om verkoudheid op te lopen nadat ze te weinig hadden geslapen. En deze verschillen uitten zich ook in de kans op besmetting met het SARS-CoV-2-virus. Een van de problemen is dat niet iedereen in staat is om voldoende te slapen, aangezien mensen in lagere inkomenscategorieën vaak meerdere banen hebben of nachtdiensten moeten draaien.

“Bij de kans op genoeg slaap draait het werkelijk om sociale gelijkheid,” zegt Prather. “Al deze factoren spelen een rol in het risico op slaapstoornissen en sluiten in talloze studies aan op sociale verschillen. En dat geldt waarschijnlijk ook in het geval van COVID-19.”

Slaap en het afweersysteem

Onderzoeken waarbij de slaap van proefpersonen werd gemanipuleerd (hetzij door ze minder te laten slapen, hetzij door ze juist extra lang te laten slapen), beginnen nu licht te werpen op de vraag waarom er zo’n duidelijk verband tussen slaap en het afweersysteem bestaat. “We weten dat je slaap nodig hebt om infecties af te weren,” zegt Haack van Harvard. “Maar over de vraag hoe dat precies in zijn werk gaat, moet nog veel onderzoek worden gedaan.”

In een studie uit 2019 presenteerden Haack en zijn collega’s een lijst van een kleine dertig manieren waarop veranderingen in het slaappatroon het afweersysteem konden beïnvloeden. Zo worden T-cellen vaak omschreven als de ‘soldaten’ van het afweersysteem die binnendringende ziekteverwekkers bestrijden. Volgens onderzoek van Duitse wetenschappers trekken T-cellen zich normaliter uit de bloedbaan terug en concentreren zich in lymfeknopen, waar ze eventuele binnendringende ziekteverwekkers opwachten, legt Haack uit. Maar uit het onderzoek bleek dat slechts één nacht van te weinig slaap genoeg was om de T-cellen weer in de bloedbaan te laten circuleren, waardoor ze minder goed in staat waren om binnendringende virussen te detecteren en erop te reageren. Als het lichaam te weinig slaap krijgt, vermindert dat ook het vermogen van T-cellen om de virusdeeltjes aan te vallen en de infectie actief te bestrijden.

Ook cytokinen, een groep moleculen die bij ontstekingsreacties vrijkomt en een belangrijke rol speelt in het ziektebeeld van COVID-19-patiënten, worden momenteel uitgebreid onderzocht als het gaat om het verband tussen slaap en de afweerrespons. Normaliter helpen zogenaamde pro-inflammatoire cytokinen bij het opzetten van de immuunrespons op een infectie, waarbij ze andere cellen aansporen om in actie te komen, zegt Sheldon Cohen, psychoneuroimmunoloog aan de Carnegie Mellon University. Maar de aanmaak van teveel van deze moleculen kan tot een ‘cytokinenstorm’ leiden, een te sterke reactie die optreedt bij ernstige en dodelijke gevallen van COVID-19. Uit onderzoek naar verkoudheid en griep blijkt dat mensen die slecht hebben geslapen waarschijnlijk ernstiger symptomen ontwikkelen omdat hun verhoogde spiegel van pro-inflammatoire cytokinen de werking van T-cellen en andere immuuncellen stoort. Cytokinen werken niet in hun eentje maar maken deel uit van het totale evenwicht tussen allerlei processen in het immuunsysteem waarbij ontstekingsreacties worden aangewakkerd en tot rust gebracht. Er is nog veel onderzoek nodig om uit te zoeken hoe deze processen bij ziekten als COVID-19 precies verloopt.

Slaap, vaccins en COVID-19 

Omdat het onethisch is om mensen bewust aan ziekten (waaronder COVID-19) bloot te stellen, moeten onderzoekers bij het onderzoeken van een mogelijk vaccin hun toevlucht nemen tot andere manieren om het verband tussen slaap en het immuunsysteem te bestuderen. Tot nu toe levert dat onderzoek overtuigende aanwijzingen op dat slaap het afweersysteem duidelijk versterkt. Dat geldt vooral in het geval van antilichamen: eiwitten die als reactie op ziekteverwekkers (en vaccins) worden aangemaakt en langere tijd in het lichaam aanwezig blijven. Antilichamen helpen het lichaam om de respons op eerdere infecties te onthouden.

In een van de eerste van deze studies, uit 2002, kreeg een groep proefpersonen vier nachten lang acht uur slaap per nacht, waarna ze werden ingeënt met een griepvaccin. Daarna sliepen ze nog twee nachten lang acht uur per nacht. Tien dagen later zagen de onderzoekers in het lab dat het niveau aan antilichamen bij deze proefpersonen bijna tweemaal zo hoog lag als bij de proefpersonen van een andere groep mensen, die in dezelfde proefperiode slechts vier uur per nacht hadden geslapen. Slaaptekort kan ook de antilichaam-respons op vaccins voor hepatitis-A, hepatitis-B en H1N1 (de Mexicaanse griep) verzwakken. Uit sommige studies bleek dat dit al na één nacht van te weinig slaap gebeurde.

Een versterkte antilichaam-respons leidt tot meetbare verbeteringen van de gezondheid, ook op de lange termijn. Uit één van deze onderzoeken kwam naar voren dat méér slaap voorafgaande aan het toedienen van het hepatitis-B-vaccin leidde tot een lagere kans op het ontwikkelen van de ziekte in het daaropvolgende halfjaar.

Gezien het grote belang dat wordt gehecht aan de ontwikkeling van een COVID-19-vaccin waarmee de pandemie kan worden bestreden, zou een eenvoudige gedragsverandering die de werkzaamheid van inentingen kan verhogen, zeer welkom nieuws zijn.

Ook aan het Walter Reed-intituut werken onderzoekers aan de ontwikkeling van een COVID-19-vaccin, dat deze winter in een Fase I-onderzoek zal worden getest. Volgens luitenant-kolonel Capaldi is het de bedoeling om de deelnemers voorafgaand aan de toediening van het vaccin tot wel tien uur per nacht te laten slapen. Als méér slaap leidt tot een betere respons op het vaccin, vergeleken met mensen die aan chronisch te weinig slapen, zou bij een vervolgstudie onderzocht kunnen worden of méér slaap met behulp van medicatie dezelfde voordelen kan bieden.

Inzicht in het verband tussen slaap en het afweersysteem zou ook kunnen bijdragen aan een betere toediening van vaccins aan zorgmedewerkers in de eerstelijn, vooral aan diegenen die tijdens de pandemie soms tachtig uur per week in touw zijn. Zij zouden eerst moeten bijslapen om de werkzaamheid van een vaccindosis te versterken. “Dit zou zeer belangrijk voor het vaccinatiebeleid kunnen zijn,” zegt Prather. “Alles wat we kunnen proberen om de respons op vaccins te verbeteren, is van groot belang.”

Onderzoekers van het Walter Reed Army Institute of Research, de UCSF en andere instellingen zijn nu bezig met het doorspitten van bergen aan gegevens over het verband tussen slaap en de risico’s bij COVID-19. Er is nog niets op dit gebied gepubliceerd, maar volgens Haack heeft zij al meerdere studies over dit onderwerp voor publicatie moeten beoordelen en lijken de resultaten veelbelovend te zijn.

Slaap is bij lange na niet de enige factor die de vatbaarheid voor infecties beïnvloedt, zegt Cohen van Carnegie Mellon. Volgens een analyse die Cohen in 2020 publiceerde, kunnen ook lichaamsbeweging, het sociale netwerk, stressniveaus, roken, alcoholgebruik en andere factoren verklaren waarom bepaalde groepen mensen ziek worden als ze aan om het even welk virus worden blootgesteld.

Toch bevelen experts aan om voorrang te geven aan een goede nachtrust bij mensen die daartoe in staat zijn, gezien de invloed ervan op het besmettingsgevaar. Zo kan het volgen van een consequent slaapschema een manier zijn om meer en beter te slapen, aldus Prather. Ook ontspanning vóór het slapen gaan – door de lichten te dimmen, de tv en andere schermen uit te zetten en geen nieuws meer tot je te nemen – kan daarbij helpen. Cohen raadt mensen aan om ervoor te zorgen dat ze tijdens de pandemie minder vatbaar zijn door minstens zeven uur per nacht te slapen.

“Keer op keer konden we aantonen dat mensen die te weinig slaap hadden gekregen een groter risico liepen om besmet te worden als we ze aan een virus blootstelden,” zegt hij. “Het is duidelijk dat slaap een rol in onze gezondheid en ons welzijn speelt.”