Heeft piekeren nut?

Je relatie, baan, kinderen, geld, gezondheid: er zijn talloze onderwerpen waarover je je het hoofd kunt breken. Maar waarom piekeren we eigenlijk? En heeft zo’n slapeloze nacht misschien ook nog nut?

Een mens kan nogal wat negatieve gedachten hebben. Er zijn wel verschillen. Naast piekeren heb je bijvoorbeeld rumineren: het herkauwen van vervelende situaties. Ook dwanggedachten – op een balkon op zeven hoog plots denken dat je naar beneden gaat springen – vallen niet onder de noemer ‘piekeren’.

‘Rumineren heeft met piekeren gemeen dat het een aaneenschakeling van negatieve gedachten betreft’, zegt psycholoog Bart Verkuil van Universiteit Leiden, die ook het boek De gelukkige piekeraar schreef. ‘Maar waar rumineren meestal over het verleden of heden gaat, is piekeren op de toekomst gericht. Dwanggedachten zijn ook negatief, alleen zijn die zo vreemd dat je er verder niet veel aandacht aan zult geven. Terwijl piekergedachten juist altijd te maken hebben met zaken die dicht bij je staan en waarbij je je erg betrokken voelt.’

Zorgen maken doen we onbewust

Typisch voor piekeren is ook dat we het vaak onbewust doen. Voor je het weet ben je een kwartier verder met het pijnigen van je hersenen over de vraag of je je huis wel verkocht krijgt. Een ander specifiek kenmerk is het abstracte ervan. Verkuil: ‘Je maakt je zorgen om gebeurtenissen en situaties waarvan je niet weet of en hoe ze zullen plaatsvinden. Je probeert met allerlei niet-concrete wat-als-gedachten een oplossing te bedenken voor problemen die zich mogelijk gaan voordoen.’

Dat laatste is precies de reden dat we piekeren: we willen dreiging afwenden door die te slim af te zijn. ‘Vanaf het moment waarop het menselijk brein evolueerde tot een orgaan dat in staat was om toekomstscenario’s te bedenken, ontwikkelden piekergedachten zich als een beschermingsreactie tegen verwachte schade’, legt Verkuil uit. ‘Met onze grotere geheugencapaciteit konden we op basis van opgeslagen herinneringen voorspellen of er wellicht een gevaarlijke situatie zou ontstaan. En met de kennis van eerdere ervaringen gingen we alvast bijpassende reacties verzinnen.’ 

Dat was flinke vooruitgang. We schoten niet meer acuut in de stress in een droge periode die tot honger kon leiden. We maakten ons van tevoren even druk en legden daarna een graanvoorraad aan.

Vooral andere mensen laten ons piekeren

Volgens Verkuil zijn in onze westerse maatschappij die vroegere primaire behoeftes, zoals voedsel en veiligheid, vervangen door fundamentele sociaalpsychologische verlangens. ‘Ieder mens wil bij een groep horen, in vrijheid beslissingen nemen en het gevoel hebben ergens competent in te zijn.’

Daarom piekeren we als vader of moeder over kinderen met wie het niet goed gaat, bang dat we falen in de opvoeding. En over ons werk, als we daar alleen maar bevelen van de baas moeten opvolgen. Ons grootste zorgenkind is relaties. ‘Een derde van ons gepieker gaat over andere mensen’, weet Verkuil.

Piekeren laat zien dat je ergens om geeft

Net als in de oertijd is ons hedendaagse gepieker best nuttig. Ook als je gebroken opstaat na een slapeloze nacht vol getob over een familieruzie? Ja, zegt Verkuil. ‘Allereerst kan piekeren aanzetten tot actie.’ Je besluit bijvoorbeeld die broer met wie je bent gebrouilleerd te bellen voor een gesprek, in plaats van elkaar via de app verwijten naar het hoofd te slingeren.

‘Ook zorgt het ervoor dat we beter kunnen omgaan met tegenslag. En toekomstgericht piekerdenken pakt soms voordelig uit.’ Als je bijvoorbeeld verschillende onheilspellende scenario’s in je hoofd hebt doorlopen, dan komt het minder hard aan als dat knobbeltje in je borst inderdaad kwaadaardig is. Of het blijkt verstandig te zijn geweest om ruim op tijd een paar liter desinfecterende handgel in te slaan om het coronavirus buiten de deur te houden.

Ten slotte maakt piekeren duidelijk wat we belangrijk vinden. We zitten immers niet in over een test als de uitslag daar van ons geen bal kan schelen. ‘Alles waar wij in het leven waarde aan toekennen, is kwetsbaar en kan een aanleiding vormen tot bezorgdheid. Achter ieder piekerprobleem is daarom wel een waarde in het leven te ontdekken. Zorgen over je partner laten zien hoeveel je om hem of haar geeft. Je druk maken over je baan wijst erop dat je een betekenisvolle rol in de maatschappij wilt innemen. Een piekergedachte zegt daarmee iets over de prioriteiten die je hebt in het leven.’ Leuk is misschien anders, maar al dat gepieker heeft dus wel degelijk zin. Mits je het met mate doet natuurlijk. Hoe zit dat bij jou?