Druk, druk, druk!

Waarom heeft iedereen het idee dat hij het zo druk heeft? Hebben we echt zo weinig tijd? Of is er meer aan de hand?

HEBBEN WE MINDER TIJD DAN VROEGER OF LIJKT DAT MAAR ZO?

Geen zin of tijd om zelf boodschappen te doen? Geen enkel probleem. Je laat gewoon die blauw-witte supermarkt met die hamster- en moestuinacties komen. Met een busje worden de door jou gewenste boodschappen tot in de keuken bezorgd. Voor je kleding en andere gebruiksvoorwerpen hoef je ook de deur niet meer uit, je bestelt ze online. Dat scheelt uren door de stad slenteren. Machines doen de was en afwas voor je. Bijna tien procent van de huishoudens heeft hulp van een schoonmaker. Dit soort diensten en technologieën nemen je veel werk uit handen. Je zou haast gaan denken dat we wel moeten verzuipen in de vrije tijd. En toch, vraag iemand hoe het met hem gaat of hoe zijn dag was, dan hoor je naast ‘goed’ vaak ook het antwoord ‘druk’. Is dat terecht? En vinden we dat gevoel het druk te hebben wel zo erg?

Vroeger meer tijd

Vrije tijd in overvloed? Wil Portegijs helpt ons meteen maar uit de droom. ‘We hebben het echt druk’, stelt ze. Portegijs is onderzoekster bij het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP). In elk geval hebben we veel meer verplichtingen op ons bord dan vroeger. Vanaf de jaren tachtig hebben we flink wat vrije minuten in moeten leveren. Hadden mensen in de werkende leeftijd volgens cijfers van onder meer het SCP in 1985 gemiddeld nog bijna 48 uur vrije tijd per week om zich mee te vermaken, in 2005 was daar nog maar 42 uur van over. Daarna is het zo’n beetje gelijk gebleven. Dat een deel van onze vrije tijd in rook is opgegaan, komt simpelweg doordat we langer zijn gaan werken. Of eigenlijk: vrouwen zijn meer gaan werken. Portegijs: ‘Vrouwen werken veel in deeltijd. Maar voor 1985 werkten de meesten van die vrouwen niet.’ Zij deden het huishouden en namen de zorg voor de kinderen op zich. Een werkende vrouw doet nu minder in het huishouden, maar dat moet natuurlijk tóch gedaan worden. Van die taken hebben mannen er dus een deel bij gekregen. ‘Terwijl mannen in de loop van de tijd echt niet veel minder zijn gaan werken’, zegt Portegijs. ‘We hebben het dus allemaal drukker gekregen.’ Het resultaat is dat we ons ook vaker druk of gejaagd voelen: de helft van de vrouwen en 43 procent van de mannen heeft daar wekelijks last van.

Tijd is versnipperd

Maar er speelt meer mee dan alleen het verlies van een paar vrije uurtjes. Opvallend genoeg ervaren vooral vrouwen tijdsdruk. Als zij net zo veel uren vrije tijd hebben als mannen, voelen zij zich tóch drukker. ‘Er is dus iets met de vrije tijd van vrouwen aan de hand’. Portegijs nam samen met onderzoekers van Atria, het kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis, de tijdsbesteding van mannen en vrouwen onder de loep. De vrije tijd van vrouwen is meer versnipperd over de week dan die van mannen. Ze hebben bijvoorbeeld her en der een half uur en wijden zich daarna weer aan verplichtingen als stofzuigen of de kinderen naar hockey brengen. Mannen hebben langere blokken vrij achter elkaar. ‘Als je telkens maar een half uurtje hebt, dan is het moeilijker iets groots voor jezelf op te pakken, zoals naar het strand of de sportschool gaan, of iets afspreken in de stad’, denkt Portegijs. ‘Daarnaast multitasken vrouwen meer, ze kijken bijvoorbeeld televisie terwijl ze de was opvouwen.’ Stiekem doen vrouwen op die manier misschien toch meer verplichte taken dan mannen. Bovendien zijn vrouwen in hun vrije tijd vaker in het gezelschap van kleine kinderen dan mannen. ‘Met een kind in dezelfde kamer heb je een grotere kans dat je gestoord wordt.’ En hardlopen met de kleine is vaak ook geen optie.

Zorg eist aandacht

Er is nog iets wat vrouwen anders doen dan mannen. ‘Vrouwen zijn veel bezig met wat we emotion worknoemen’, vertelt Portegijs. Ze voelen zich vaak verantwoordelijk voor het reilen en zeilen thuis. Meer dan mannen zijn ze bezig met wat er in het gezin moet gebeuren, de emoties van partnerlief, kinderen, familie en vrienden. Hun voelsprieten zijn voortdurend uitgestrekt, ook in hun vrije tijd. Portegijs: ‘Als vrouwen bijvoorbeeld met de kinderen op een feestje zijn, houden ze steeds de kinderen in de gaten. Schreeuwen ze niet te hard, vallen ze niet, maken ze geen ruzie? En als ze dan hun man vragen om een tijdje op te letten, zegt hij: ‘Hoezo dan? Het gaat toch goed?’’ Evolutionair psychologen vermoeden dat de vrouw een meer toegewijde ouder is omdat een kind verwekken en op de wereld zetten haar meer kost dan een man. Moeders lopen er negen maanden mee rond, terwijl mannen maar een paar seconden nodig hebben om vader te worden. Toch denkt Portegijs dat de vrouwelijke neiging tot emotion work wordt veroorzaakt door de rolverdeling tussen mannen en vrouwen. ‘Mannen doen wel meer in het huishouden en de zorg dan vroeger, maar de vrouw is nog steeds degene die het meest overzicht heeft. Mogelijk gaan mannen meer emotion work doen als de taken écht gelijk verdeeld zijn.’

Thuis wordt werk

Maar er is ook iets wat de vrije tijd van vrouwen én mannen parten speelt. Tussen 2006 en 2011, toen de laatste tijdsbestedingsonderzoeken van het SCP zijn uitgevoerd, is het aantal uren vrije tijd dat we hebben níet afgenomen. Toch zijn we ons in die periode wél drukker gaan voelen. In 2006 vond zeven procent van de mensen dat ze te weinig vrije tijd hadden. In 2011 was dat vijftien procent. Hoe kan dat? Ons werk dringt steeds meer door in onze vrije tijd. ‘Dat heeft onder andere te maken met het stijgende smartphonebezit’, denkt Madelon van Hooff, als universitair docent arbeids- en organisatiepsychologie verbonden aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Die smartphone zorgt ervoor dat we altijd en overal bereikbaar zijn, ook voor ons werk. Wie stuurt er niet buiten kantooruren nog wel eens een werkmailtje? Van Hooff: ‘En als je in je vrije tijd met je werk bezig bent, al is het in gedachten, kan je dat een gevoel van tijdsdruk opleveren.’ Bovendien zijn we tegenwoordig veel flexibeler in waar en wanneer we werken. We doen vaker thuis iets voor de baas. ‘Dat is aan de ene kant prettig, want dan kun je wel je kinderen om drie uur oppikken’, vindt Van Hooff. ‘Maar het zorgt er ook voor dat je thuis moeilijker loskomt van je werk.’ Dit speelt waarschijnlijk ook vooral vrouwen parten. Omdat vrouwen nog steeds het grootste aandeel in het huishouden hebben, is thuis voor hen ook een plek waar ze werken. Portegijs: ‘Als je je huis als werkplek ziet, is het moeilijker om te denken: ‘Hè hè, ik ben vrij.’ Je kunt de deur niet achter je dicht trekken.’

Drukte geeft status

Genoeg reden dus om het druk, druk, druk te hebben. Maar vinden we dat eigenlijk wel zo vervelend? Volgens onderzoekers van Harvard Business School in Boston (VS) zitten er ook voordelen aan. Want druk zijn geeft iemand status, zo ontdekten ze. Als iemand druk is, heeft hij weinig tijd voor jou. We zien diegene dan als een soort schaars en daarom begerenswaardig goed. Het gevolg: we bewonderen een druk iemand en dichten hem veel status toe. Dat werkt overigens alleen als die drukte zelfverkozen is. Als iemand er niets aan kan doen dat hij zo druk is, bijvoorbeeld als hij het allemaal niet meer bij kan benen, kan hij op veel minder bewondering rekenen. Om deze status te vergaren, hoef je het trouwens niet écht druk te hebben. Gewoon af en toe roepen hoe veel je te doen hebt of doen alsof je het druk hebt, bijvoorbeeld door veel zogenaamde telefoontjes te plegen, werkt ook volgens de onderzoekers. Het werkt bovendien door in je vrije tijd. Wie zijn zeldzame vrije uurtjes ook met allerlei activiteiten volstouwt, is helemaal de man. En volgens andere onderzoekers van dezelfde Amerikaanse universiteit doen we dat ook steeds vaker. We proppen meer in minder tijd. Dat komt volgens deze wetenschappers doordat productiviteit een belangrijke waarde is in de westerse wereld, ook in je vrije tijd. Veel mensen ontlenen er volgens hen ook eigen­ waarde aan. Mensen die niets doen, voelen zich ook vaak niets.

Maak keuzes

Druk zijn is dus deels je eigen keus. Vind je het té druk? Dan kun je daar makkelijk zelf iets aan doen. Socioloog Maarten Moens van de Vrije Universiteit Brussel kwam in 2006 met de beste oplossing. Om tijd te besparen moet je stoppen met krampachtig zoveel mogelijk activiteiten in zo min mogelijk uren stouwen, want dat komt de ontspanning niet per se ten goede. Een kwestie van keuzes maken, meent Moens. Tijdsbesparing bereik je niet door je tijd efficiënter in te delen, stelt hij. Als je dan ergens een gaatje overhoudt, vul je die tijd snel weer met iets anders. Laat gewoon wat dingen van je to-do-lijstje vallen. Doe iets gewoon niet. Vind je dat je het dan nog steeds te druk hebt? Wees dan maar gewoon blij met wat je wél hebt. Vergeleken met andere landen hebben we het namelijk zo druk nog niet. Volgens een onderzoek van het SCP uit 2012 besteden wij Nederlanders dagelijks liefst vijftig minuten minder aan verplichte bezigheden zoals werk, onderwijs of huishouden, dan de gemiddelde Europeaan. Portegijs: ‘Het kan best door de crisis komen dat onze hoeveelheid vrije tijd tussen 2006 en 2011 niet nog verder afgenomen is.’ En die crisis is nu voorbij, dikke kans dat we het nu pas écht druk krijgen.

Liever moe dan lui

Niks doen? Daar word je niet gelukkig van. Dat ontdekten psychologen van de University of Chicago (VS). Ze lieten proefpersonen een enquête invullen. Na afloop mochten ze kiezen of ze die in hetzelfde lokaal inleverden, of hem naar een locatie op vijf minuten loopafstand brachten. Bij beide locaties zouden ze een chocoladereep krijgen. Bij de ene uitvoering van het experiment was dat dezelfde reep. Bij een tweede versie werd aangekondigd dat het op de ene locatie een melkreep betrof, en op de andere een pure. Na een kwartier moesten ze in hetzelfde lokaal weer klaar zitten voor een volgend onderzoek. Daarin werd onder andere gemeten hoe gelukkig ze waren. Wat bleek? De mensen die voor het loopje kozen waren gelukkiger dan de mensen die lui bleven wachten. We doen blijkbaar liever iets, ook al is het iets overbodigs, dan dat we nietsdoen. Maar we moeten de nutteloze activiteit volgens de onderzoekers wel kunnen rechtvaardigen voor onszelf. Als dezelfde repen werden aangeboden, leverden de meesten hun papier ter plekke in. Met een keuze, kozen meer mensen de verre locatie. Een andere reep levert die rechtvaardiging kennelijk.

Vrije tijd is noodzakelijk

We hebben onze spaarzame vrije tijd hard nodig. We gebruiken die uren namelijk om te herstellen van werkstress. ‘Een heel groot percentage mensen ervaart hoge druk op het werk’, zegt Madelon van Hooffvan de Radboud Universiteit in Nijmegen. ‘Kom je in je vrije tijd niet genoeg tot rust, dan kan die belasting opbouwen en kun je niet goed herstellen. Je bent dan moe en minder energiek. Uiteindelijk loop je het risico op een burnout.’ Dat willen we natuurlijk niet. Maar wat moet je in je vrije tijd doen om tot rust te komen? Van Hooff: ‘Dat maakt eigenlijk niet uit. Het één is niet beter dan het andere. Als het maar iets is waar je zelf voor kiest, waar je plezier in hebt en wat je doet loskomen van je werk. Als je het idee hebt dat je je vaardigheden gebruiken kunt, werkt dat ook positief.’ Er is iets wat bij iedereen voor rust zorgt: bewegen. Van Hooffonderzocht het effect van hardlopen op burn-outklachten. Dat bleek goed te werken. ‘Als je sport, ben je vooral druk met bijvoorbeeld je ademhaling en met je lichaam’, verklaart ze. ‘Je hebt dan helemaal geen tijd om aan je werk te denken.’

Weinig tijd? Niet behulpzaam

Een ander helpen doen we natuurlijk graag. Als we het tenminste niet te druk hebben met onszelf, dat ontdekten sociaal psychologen van Princeton University (VS) met een beroemd experiment in de jaren zeventig. Ze ondervroegen theologiestudenten over allerlei zaken. Daarna werden ze voor het tweede deel van het onderzoek naar een ander gebouw gestuurd. De ene keer kreeg de student in kwestie te horen dat hij al laat was en dat de assistent op de andere locatie hem al enkele minuten geleden verwachtte. In een tweede versie zeiden de onderzoekers dat de assistent er klaar voor was. Bij een derde versie werd de proefpersonen verteld dat de assistent bijna klaar voor hen was. Onderweg kwamen de studenten een zieke zwerver tegen die duidelijk hulp nodig had. Van erg gehaaste studenten stopte maar tien procent om hulp te bieden. Bij middelmatige haast hielp 45 procent, van de niet gehaaste groep maar liefst 63 procent. Druk zijn is dus niet zo prettig voor je medemens, moet de conclusie luiden.

Schema bederft plezier

We plannen ons suf om maar het maximale uit onze vrije tijd te halen, maar volgens onderzoekers van Washington University in St. Louis (VS) vergalt al dat geplan wel ons plezier. Ze onderzochten met verschillende experimenten in welke mate mensen van vrije tijd genoten en in hoeverre de vrijetijdsbesteding gepland was. Bij een van de onderzoeken gaven ze blokkende studenten een bon voor gratis koffie met een koekje. In het ene geval konden ze de bon naar eigen inzicht tussen 18:00 en 20:00 uur inleveren. Andere studenten werd gevraagd hoe laat binnen diezelfde tijd ze die bon wilden incasseren. De onderzoekers noteerden die tijd vervolgens op de bon, alleen dan konden ze hem verzilveren. Wat bleek? Hoe strakker de planning, hoe meer het als een taak voelde en hoe minder de studiehoofden van hun pauze genoten. Dat komt volgens onderzoekers omdat een strakke planning ons aan ‘moeten’ en ‘werk’ doet denken. Toch is helemaal niet plannen volgens hen ook niet goed, want dan kom je waarschijnlijk nergens toe. De oplossing: plan dat je iets leuks gaat doen. Maar niet dat dat om 13:37 uur moet.

Avond moet vrij

Altijd maar bereikbaar zijn voor je werk? Binnenkort kan het misschien niet meer. In verschillende landen experimenteren bedrijven met regels voor bereikbaarheid buiten werktijden. Volkswagen blokkeert bijvoorbeeld van een half uur na werktijd tot een half uur voor werktijd alle servers. Werknemers kunnen dan geen mail meer ontvangen. De Belgische supermarktketen Colruyt ‘verbiedt’ zijn medewerkers om e-mails buiten werktijd te lezen. Franse werkgevers en vakbonden in onder andere de ICT-sector hebben afgesproken dat bazen hun medewerkers na 18:00 uur niet meer mogen mailen. Onder andere de Duitse en Franse overheid zoeken een weg om de grens tussen werk en privé voor iedereen beter af te bakenen. Dat is geen gek idee, want altijd maar bereikbaar zijn voor je werk is hartstikke ongezond, blijkt onder meer uit onderzoek van de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Werknemers die altijd bereikbaar zijn, raken al na twee jaar chronisch oververmoeid.

Tijd in stukjes

Elke dag heeft exact 1440 minuten. Hoe besteden we die in afgeronde cijfers ongeveer?

Slapen 513 minuten

Eten 102 minuten

Persoonlijke verzorging 53 minuten

Mediagebruik 179 minuten

Sociale contacten 62 minuten

Recreatie 116 minuten

Maatschappelijkeparticipatie 19 minuten

Werken 168 minuten (inclusief weekend)

Onderweg 31 minuten

Huishouden en zorg 153 minuten

Onderwijs 32 minuten