Keuzestress: het nemen van grote beslissingen

Elke seconde gaat er een enorme hoeveelheid informatie door onze zintuigen. Alleen al wat onze ogen betreft gaat het om wel duizend gigabits per seconde. Een bit is een kleinst mogelijk informatiedeeltje, en giga staat voor miljard. Oftewel, we nemen met onze ogen duizend miljard ministukjes informatie per seconde waar. Kan ons brein dat wel aan? Nee. Zo kunnen we volgens dezelfde onderzoeker per seconde maar enkele tientallen bits nieuwe informatie in ons brein opnemen. Dat is maar een miljoenste deel.

Dit brengt ook met zich mee dat wanneer we beslissingen moeten nemen, er onnoemelijk veel factoren kunnen meespelen. Mijn blog gaat deze keer over keuzestress. Dit is een onderwerp wat ik in 2015 al behandelde, en volgens mij is het nog zeker zo actueel want de hoeveelheid informatie neemt alleen maar toe. Keuzestress betreft niet alleen de grote, misschien wel levensveranderende beslissingen, maar kan ook de kleinste, alledaagse dingen aangaan.

Koop bijvoorbeeld maar eens een rolletje drop. In oma’s tijd was dat niet zo ingewikkeld. Je had waarschijnlijk maar een paar soorten. Tegenwoordig heb je een supermarktschap van zo’n twee meter hoog bij vier meter breed. Dat is dus acht vierkante meter drop. Honingdrop, veterdrop, salmiakdrop, muntdrop, autodrop, Engelse drop, krijtjesdrop, biologische drop, organische drop, drop in de aanbieding en drop waar je een gratis bewaarblik bij krijgt. Wat zocht ik ook alweer?

We worden dus blootgesteld aan een enorme hoeveelheid informatie. In deze wirwar vinden wij dagelijks onze weg. Veel beslissingen nemen we door de dag heen haast onopgemerkt. Welke sokken trek ik vandaag aan, steek ik mijn sleutels in mijn linker- of rechterjaszak, vertel ik mijn collega wel of niet wat ik gisteren heb meegemaakt, etc. Veel besluitvorming gebeurt in een fractie van een seconde en we denken er nooit meer aan terug.

Iets anders is het wanneer het om grote beslissingen gaat, die ons leven wel eens blijvend kunnen veranderen. Denk aan trouwen, verhuizen, een baan opzeggen of voor het eerst vader of moeder worden. Wanneer een keuze grote consequenties kan hebben, is het ineens niet meer zo gemakkelijk om te beslissen. De angst om verkeerd te kiezen kan gaan meespelen. En sowieso wil je de best mogelijke uitkomst bereiken.

Op internet is van alles te lezen over wat je dan moet doen. Zo beschrijft een blogger, die zelf overigens net een ingrijpende verhuizing achter de rug had, een aantal trucs om het beslissen makkelijker te maken. De eerste is: als je er niet uitkomt, doe dan alsof je een vriend adviseert die hetzelfde probleem heeft. Stel jezelf voor dat die vriend bij jou komt en jou vraagt wat hij moet doen. Wat zou je dan zeggen? De reden dat dit volgens de schrijver werkt, is omdat onze emoties ons eigen keuzeproces in de weg zitten. Je kunt gewoon niet helder nadenken. Maar als je doet alsof het om een ander gaat, dan zitten die emoties niet meer in de weg en zie je ineens een helder plaatje.

De tweede truc is om de hoeveelheid informatie die je verzamelt om tot een keuze te komen, te beperken. Onbewust heeft ons brein een hekel aan onduidelijkheid. Wanneer er vaagheid bestaat, gaan we dit ‘gat’ als het ware opvullen met extra informatie. Tot op zekere hoogte kan dit goed zijn. Zo ga je voor je een vakantie boekt waarschijnlijk eerst kijken of het je leuk lijkt om daar naartoe te gaan. Maar als we teveel informatie hebben, dan kan het gebeuren dat we geen hoofd- en bijzaken meer onderscheiden, compleet de verkeerde waarde aan informatie toeschrijven en daardoor tot een verkeerde beslissing komen.

Een voorbeeld hiervan is het volgende experiment. De mensen die deelnamen werden in twee groepen verdeeld. Elke groep kreeg een verhaal te horen, waarna ze een beslissing moesten nemen. Het verhaal van de eerste groep was als volgt:

“Stel je voor dat je bij een bank werkt en leningen verstrekt. Er komt een pas afgestudeerde jongen om een lening aan te vragen. Hij heeft een stabiele, goed betaalde baan en heeft in het verleden nooit financiële problemen gehad. Maar dan ontdek je dat hij al drie maanden 5000,- rood staat en dit bedrag nog niet heeft afgelost. Zou je de lening wel of niet verstrekken?”

De tweede groep kreeg hetzelfde verhaal te horen, met één belangrijk verschil. Aan hen werd verteld dat er tegenstrijdige informatie in het systeem stond en dat het nog niet duidelijk was of de jongen de afgelopen drie maanden 5000,- of 25000,- rood had gestaan. De deelnemers konden kiezen of ze direct een beslissing namen, of eerst zouden afwachten tot de hoogte van de roodstand duidelijk was. De meeste deelnemers kozen voor het laatste. Vervolgens werd hen verteld dat de roodstand slechts 5000,- was. Zie je wat hier gebeurt? De tweede groep had uiteindelijk precies dezelfde informatie als de eerste groep, namelijk dat er sprake was van een roodstand van 5000,-. Alleen er was bij de tweede groep een verhaal aan vooraf gegaan, waardoor dezelfde informatie een andere lading kreeg. En raad eens wat er gebeurde? Van de eerste groep besloot 71% de lening af te wijzen, van de tweede groep slechts 21%, waarschijnlijk omdat een roodstand van 5000,- vergeleken met 25000,- behoorlijk meeviel. De extra informatie gaf de 5000,- roodstand dus een heel andere lading.

Aan dit slimme experiment is te zien wat er gebeurt als je teveel details in je besluitvormingsproces betrekt. Dat is waarom de blogger schreef: beperk de hoeveelheid informatie op basis waarvan je een beslissing neemt.

De derde truc heeft te maken met onbewuste aannames die ten diepste je beslissingen bepalen. Vaak hebben mensen de neiging om steeds hetzelfde te beslissen. Het lijkt een soort karrenspoor waar je in zit. Om dit te doorbreken, kun je eens een nieuwe optie aan je keuzemogelijkheden toevoegen die compleet het tegenovergestelde is van wat je normaal zou doen. Bijvoorbeeld, als je een beslissing moet nemen over een carrièrestap en er zijn drie bedrijven waaruit je kunt kiezen, dan zou je als vierde optie kunnen toevoegen dat je je baan opzegt en een wereldreis gaat maken. Of dat je een eigen bedrijf start, of voortaan van de bijstand gaat leven en nooit meer gaat werken. Het klinkt misschien idioot, maar een compleet andere optie kan je helpen uit je vaste ‘straatje’ te komen en op een nieuwe en frisse manier naar je mogelijkheden te kijken (sterker nog, om beter te gaan zien welke mogelijkheden je allemaal hebt). Misschien kom je er op deze manier achter dat je diep van binnen veel meer vrijheid in je werk wilt en vallen enkele opties daardoor al vanzelf af.

Nu kun je hier nog een heel interessante vervolgstap nemen. Iedereen kent misschien wel het idee van een lijstje met voors en tegens. Deze weeg je dan tegen elkaar af en op die manier kom je erachter wat de optimale beslissing is. Je kunt dit ook met je onbewuste aannames doen. Maak een lijstje met alle aannames over het onderwerp waarover je moet beslissen. Bedenk dan bij iedere aanname wat het compleet tegenovergestelde is en schrijf dat erbij. Vervolgens vraag je jezelf af hoe je iedere tegenovergestelde aanname kunt bereiken. Wat dit oplevert is dat je frisse inzichten kunt opdoen waar je anders niet op was gekomen. De kans is groot dat je geen van deze tegenovergestelde situaties zult verkiezen, maar het kan je wel helpen om erachter te komen wat je nu echt belangrijk vindt. En dit helpt je bij het nemen van een ingrijpende beslissing.

Een stap verder
Wat echter opvalt aan bovengenoemde trucs, is dat ze alle drie op een heel bewuste manier worden uitgevoerd. Je eigen redenatie is sturend in het besluitvormingsproces en je stuurt jezelf op een ‘logische’ manier naar een ‘optimale’ uitkomst toe. Eigenlijk is dit gek. We begonnen deze blog immers met te vertellen dat wij iedere seconde worden blootgesteld aan een overweldigende hoeveelheid informatie. Ons brein is absoluut niet in staat om al deze informatie te verwerken. Hoe komen we er dan bij dat we op deze wijze wel een goede beslissing zouden kunnen nemen, zeker als het om ingrijpende, levensveranderde zaken gaat? En is het bewust beredeneren van een optie dan wel de beste manier om tot een beslissing te komen?

Denken, redeneren, afwegen, tobben en piekeren zijn allemaal vormen van bewuste denkprocessen. Echter, een veel groter deel van onze gedachten en belevingen zijn onbewust. Nu blijkt onderzoek keer op keer te laten zien dat mensen die vanuit hun onbewustzijn beslissen – je zou kunnen zeggen intuïtief – betere keuzes maken dan mensen die een bewuste afweging maken. Zo liet Nederlands onderzoek in verschillende experimenten steeds opnieuw zien dat mensen die een complexe beslissing moesten nemen en geforceerd werden om dit snel te doen, betere keuzes maakten dan mensen die de tijd kregen om na te denken. Daar waar ons bewustzijn zeer beperkt is en maar een klein beetje informatie tegelijk aankan, oftewel nooit een compleet plaatje kan vormen, beschikt ons onbewustzijn over eindeloze mogelijkheden.

In lijn hiermee wordt het steeds meer mensen duidelijk dat objectiviteit niet bestaat. In iedere waarneming speelt een subjectieve factor mee. Sommige onderzoekers beweren zelfs dat het onmogelijk is om je beslissingen te sturen, omdat deze ten diepste worden aangestuurd door een gebied in de hersenen dat niet toegankelijk is voor bewuste processen. Hoe het ook zij, duidelijk is dat we de krampachtigheid kunnen laten varen en veel spontaner mogen worden in de beslissingen die we nemen.

Even een leuke anekdote om dit toe te lichten, welke mij tevens bij het laatste punt brengt. De Nederlandse onderzoeker van de experimenten die ik zojuist aanhaalde, begint zijn artikel met een verhaal hoe hij zelf ooit een appartement in Amsterdam kocht. In die tijd maakten makelaars gebruik van een bijna onmogelijk methode waarin woningen overal werden aangeprezen. Vervolgens moesten alle geïnteresseerden op hetzelfde moment naar het huis komen kijken en degene die als eerste een redelijk bod deed, kreeg de woning toegewezen. Met andere woorden, je moest razend snel een bod doen. De onderzoeker beschrijft hoe er tussen het moment dat hij het appartement binnenstapte en het moment dat hij een bod deed, nog geen 5 minuten hadden gezeten. Daarbij herinnerde hij zich slechts drie seconden naar de badkamer te hebben gekeken voordat hij een torenhoge hypotheek aanging. Hij vertelt ook dat hij die volgende nacht niet veel heeft geslapen..

Terugkijkend ziet deze onderzoeker dat hij toen een hele goede beslissing heeft genomen. En dit brengt mij op het laatste punt, want wat bracht hem dan aan het twijfelen? Dat was angst. De angst om een verkeerde beslissing te nemen, om het niet goed te hebben afgewogen en er achteraf achter te komen dat je een fout hebt gemaakt. Angst is een slechte raadgever zegt men altijd, en dit is waar. Angst blokkeert je intuïtie, je van nature gegeven zender die ‘meer weet’ dan je hoofd. Het is een illusie om te denken dat je door redeneren de best mogelijke keuze maakt. Ons brein kan dit simpelweg niet. Daarbij baseren we ons in onze afwegingen ook nog eens op een opeenstapeling van eerdere ervaringen, want dat is wat we kennen en dat verwachten we dan ook voor de toekomst. Maar elk moment is nieuw en onze ervaringen uit het verleden kunnen nooit voorspellen hoe de toekomst eruit zal zien. Natuurlijk kun je leren van je fouten, maar als het om ingrijpende beslissingen gaat, juist dan, kun je vertrouwen op je hart, op je onbewustzijn en je intuïtie. Dit is wat velen van ons razend spannend vinden, want het voelt alsof je geen controle hebt. Maar die controle is een illusie. Wijsheid is juist om je diepe zender te volgen, niet om alles te beredeneren. Wijsheid is om los te laten, door de angst heen te breken en je hart te volgen. Wie dat aandurft, zal merken dat hij de beste beslissingen neemt.